Hãy giúp trẻ tìm thấy… chính mình
Bố mẹ thông minh hay giáo viên giỏi, thực ra chỉ là người phát hiện, sàng lọc, mài giũa. Mỗi đứa trẻ đều là một mỏ quặng, nhìn bề ngoài xù xì, thô ráp và nhiệm vụ của người làm giáo dục là tìm ra thứ quý giá bên trong.
Cha mẹ đang “hoạch định” cuộc đời con
Tôi từng khá ngạc nhiên khi đọc bài văn của một em nhỏ. Tuy chữ chưa đẹp, diễn đạt đôi chỗ còn ngô nghê, trình bày chưa được mạch lạc, nhưng ý tưởng và lời lẽ bay bổng, dạt dào, rất riêng biệt. Tôi hỏi: “Đã có ai nói với con là con rất có năng khiếu viết văn chưa?”. Cậu bé bối rối: “Chưa ạ. Con còn học dốt nữa là khác. Điểm văn của con từ bé đến giờ cao nhất là 6”.
Một cậu bé khác bị cả bố mẹ, thầy cô và bạn bè cho rằng bị tự kỷ. Em rất khó giao tiếp với người khác và khó kiểm soát cảm xúc của mình. Nhưng tình cờ khi tôi cho cả lớp đọc một cuốn sách về khoa học, em như biến thành một con người khác. Em có khả năng ghi nhớ một cách chính xác, tỉ mỉ từng chi tiết, số liệu. Đặc biệt, em có hiểu biết vô cùng phong phú về thiên văn, sinh học, vật lý, có thể nói mãi về những chủ đề nó một cách vô cùng hào hứng, tự tin, khác hẳn con người hàng ngày của em.
Tôi nói với mẹ em: “Con chị không bị tự kỷ mà có thể là một tài năng về khoa học”. Mẹ em không tin và cứ tìm mọi cách chứng minh rằng em đã bị kết luận là tự kỷ từ năm 4 tuổi. Từ đó gia đình gần như bất lực trong việc can thiệp, giờ chỉ mong con có thể học hết được phổ thông là tốt rồi.
Khi làm việc với rất nhiều trẻ em, tôi nhận ra một thực tế đáng buồn, rất nhiều tiềm năng của các em đã không được phát hiện và bị thui chột. Phần lớn các em khi đã lên tới lớp 9, lớp 10 vẫn chưa biết mình thực sự thích và mơ ước điều gì, nên làm việc gì và trở thành con người như thế nào trong tương lai.
Những học sinh chưa biết mình là ai đó thường học một cách thụ động và sống dựa vào người khác. Các em không bao giờ tỏ ra hứng thú với bất cứ một hoạt động gì và vì thế thường không xuất sắc ở lĩnh vực nào.
Với những đứa trẻ sớm nhận ra mình thích gì, sớm tìm thấy ước mơ của mình có thể chưa học giỏi. Tuy nhiên, chúng lại có khả năng tự học rất tốt, luôn say mê tìm tòi và vì thế thường bộc lộ rõ năng khiếu sở trường của mình. Khi được phát hiện, dìu dắt bởi những người thầy thật sự giỏi và có tâm, các em bật lên rất nhanh, như mầm cây khỏe mạnh gặp được mảnh đất màu mỡ.
Rất nhiều phụ huynh cho rằng, cứ tìm cho con “lò” thật giỏi, thầy thật giỏi, luyện thật nhiều là con mình sẽ thành tài. Không ít bố mẹ thấy thành tích của con người khác, liền học hỏi quy trình “sản xuất thiên tài” đó, rồi mang về áp dụng cho con mình. Nhiều bố mẹ cho rằng mình có tầm nhìn, ngay từ khi con còn nhỏ đã hoạch định cuộc đời con. Rằng sau này sẽ phải thi trường nọ đỗ trường kia, hoặc cho rằng nghề này sau năm năm, mười năm nữa sẽ “hot”. Cứ như thế, họ tìm mọi cách định hướng con theo nghề đó, nhưng nghịch lý là, dù bị nhồi nhét thế nào, đứa trẻ vẫn cứ… làng nhàng.
Là giáo viên, tôi hiểu rất rõ mỗi đứa trẻ có một thiên hướng cũng như những giới hạn bẩm sinh, chỉ có thể học tốt nhất ở lĩnh vực sở trường nhất định. Một khi đã không có năng khiếu bẩm sinh, rất khó có thể giúp con đạt tới kết quả xuất sắc.
Trong một lớp học, nhiều em tiến bộ rất nhanh sau một thời gian ngắn, nhưng có những em ì ạch mãi, hoặc đến một ngưỡng nào đó là dừng lại. Nhiều phụ huynh thấy con tiến bộ nhanh, cho rằng đó là nhờ giáo viên. Nhưng thực tế phần lớn là do các em có năng khiếu sẵn. Còn người giáo viên đã tác động đúng thời điểm, đúng sở trường của em mà thôi. Nhưng không phải ai cũng tin điều này.
Bố mẹ thông minh hay giáo viên giỏi, thực ra chỉ là người phát hiện, sàng lọc, mài giũa. Mỗi đứa trẻ đều là một mỏ quặng, nhìn bề ngoài xù xì, thô ráp và nhiệm vụ của người làm giáo dục là tìm ra thứ quý giá bên trong.
Giáo dục không phải tạo nên một con người khác
Tôi cho rằng, toàn bộ công việc giáo dục không phải là tạo nên một con người khác, theo kỳ vọng chủ quan của bố mẹ, thầy cô. Quan trọng là giúp đứa trẻ tìm thấy chính bản thân mình, biết mình là ai, mình thực sự mơ ước điều gì, muốn trở thành người như thế nào, đâu là sở trường sở đoản của mình… Chỉ khi đứa trẻ biết mình là ai, được sống là chính mình, chúng mới có thể thành công và cảm thấy tự tin, hạnh phúc, chủ động trong cuộc sống.
Theo tôi, nên cho trẻ gặp gỡ nhiều người thuộc nhiều nghề nghiệp khác nhau, càng giỏi càng tốt. Hãy để con quan sát trong lúc họ đang làm việc. Đó là một bác sĩ đang chữa bệnh trong phòng khám, một nhà khoa học đang làm việc trong phòng thí nghiệm, một nhân viên bán hàng, một anh lái xe…
Bố mẹ có thể trò chuyện để cho con hiểu thêm về công việc của họ, những phẩm chất mà họ có, giá trị và những đóng góp mà họ tạo ra cho xã hội. Chúng ta nên cho con thấy, mỗi nghề nghiệp đều rất đáng quý, không có nghề nghiệp nào cao cấp hơn nghề nghiệp nào. Điều quan trọng là người ta luôn nỗ lực để làm tốt công việc của mình. Công việc nào hấp dẫn đứa trẻ nhất có thể sẽ là nghề nghiệp mà chúng nên theo đuổi trong tương lai.
Cho con tiếp xúc với sách vở thuộc nhiều thể loại và quan sát xem con thích đọc loại sách gì nhất. Những đứa trẻ tò mò, ham hiểu biết, có tư duy logic tốt sẽ thường thích sách khoa học. Những đứa trẻ có năng khiếu về ngôn ngữ, giàu cảm xúc, giàu tưởng tượng sẽ thích sách văn học. Những đứa trẻ có khả năng về hội họa sẽ quan tâm tới những cuốn sách tranh, có hình ảnh đẹp…
Việc đọc sách sẽ mở ra cho đứa trẻ một cuộc sống rộng hơn nhiều so với thế giới mà chúng có thể được trực tiếp trải nghiệm. Đồng thời, trao cho trẻ cơ hội được tìm thấy điều mà mình quan tâm, muốn theo đuổi, khơi dậy sự tò mò, hứng thú bẩm sinh bên trong mỗi đứa trẻ. Đó thực sự là một trong những phương tiện vô cùng hữu ích để giúp đứa trẻ tìm thấy chính mình.
Quan sát con khi vui chơi, đứa trẻ được tự do bộc lộ thiên hướng và sở trường, tính cách của mình. Những em có năng khiếu lãnh đạo sẽ luôn là người chủ trò, khởi xướng ra các trò chơi và thiết lập luật chơi, điều khiển các bạn khác. Những trò chơi mà đứa trẻ thích và chơi giỏi hơn những đứa khác sẽ chính là mặt sở trường của chúng. Trẻ có tư duy logic và thông minh về không gian sẽ thích chơi các trò lego, lắp ghép. Trẻ có năng khiếu vận động sẽ thích những trò chơi vận động. Trẻ giỏi giao tiếp sẽ chơi những trò tương tác…
Hãy tìm cho con một thần tượng. Khi nhận ra trẻ say mê điều gì, hãy để cho con có cơ hội được tìm hiểu về một nhân vật cực kì xuất sắc trong lĩnh vực đó. Trẻ con thích bắt chước, vẻ đẹp của các thần tượng sẽ hấp dẫn chúng, kích thích những nội lực bên trong chúng, và khiến chúng có khát vọng muốn trở thành một người như thần tượng.
Bình tĩnh trước những mặt “thái quá” của trẻ. Trẻ con luôn luôn thái quá, đứa thì năng động quá, đứa thì nói nhiều quá, đứa thì nói ít quá, đứa thì giàu tưởng tượng quá…Những điểm thái quá này thường gây phiền hà cho các bố mẹ hoặc thầy cô. Tuy nhiên, điều thú vị là chính những điểm thái quá đó lại là dấu hiệu giúp bạn nhận biết sớm thiên hướng và tài năng.
Đứa nghịch ngợm, năng động có thể là một vận động viên, đứa hay nói chuyện trong lớp có thể trở thành một diễn giả thành công trong tương lai, đứa nhút nhát và yếu đuối có thể trở thành một chuyên gia tâm lý. Cho nên, các bậc cha mẹ nên lấy làm vui với những khuyết điểm đó của con mình và tìm cách động viên, ghi nhận thay vì phê bình và trách phạt.
Đứa trẻ cần có thời gian để khám phá bản thân mình, cũng cần có thời gian để hoàn thiện bản thân. Chúng dứt khoát không thể ngay lập tức trở thành thiên tài, hoặc không nhất thiết phải thành công. Nhưng chính hành trình tìm kiếm, thử và sai, vấp ngã và thất bại khi vươn tới ước mơ đó mới là thứ vô cùng đáng giá. Nó sẽ nuôi dưỡng niềm say mê và yêu sống, động lực bên trong của việc học. Và đó mới là điều thực sự có ý nghĩa đối với bất kỳ ai trong cuộc sống này.
TS. Nguyễn Ngọc Minh
(Giảng viên ĐH Sư phạm Hà Nội, Chủ nhiệm CLB Sách ơi mở ra)
